1 | “Af” Kelimesinin Etimolojisi
Arapça kökteki “silme, yok etme” anlamı, suç kayıtlarının “karalanıp silinmesi” fikrine mecazî temel oluşturur. Aynı kökten türeyen ʿAfīf (عفيف = “temiz, iffetli”) ve muʿâfe (معافى = “muaf tutulan”) kelimeleri de “eksiltme–arınma” çağrışımı taşır.
2 | Batı Hukuk Dilinde “Amnesty”
Amnēstía kökünün amnesia (hafıza yitimi) ile akraba olması, hukukun suçu “toplumsal hafızadan silme” işlevini simgeler. Anglo‑Sakson sistemde amnesty, genellikle “genel, grup hâlinde bağışlama”; pardon ise “tekil, bireysel bağışlama” için kullanılır.
3 | Kavram Ayrışması – Türk Hukukunda Temel Tanımlar
4 | Kavramların Birbirine Yakın Fakat Farklı Noktaları
Suçun Varlığı
genel af → Suç hukuken yok olur.
özel af / bağışlama → Suç sabit kalır, ceza ya da infaz ortadan kalkar.
Kapsam
genel af → Belli veya tüm suç tipleri + fail grupları (kolektif).
özel af → Belirli suç/kişi grubuna yönelik (seçici).
Cumhurbaşkanı bağışlaması → Tamamen bireysel.
Karar Organı
TBMM (nitelikli çoğunluk) ↔ Cumhurbaşkanı (istisnaî şahsa özgü yetki).
Hukukî Sonuçların Geriye Etkisi
genel af, tüm adlî ve idarî yaptırımları geçmişe dönük siler → “sivil ölü” olmaktan kurtarır.
özel af, yan hak yoksunluklarını (örn. memuriyet yasağı) genellikle kaldırmaz; ayrı düzenleme gerekebilir.
Toplumsal ve Politik İşlev
genel af: Siyasi barış, rejim değişikliği, sosyal konsolidasyon.
özel af & bağışlama: İnsani, vicdani, sağlık temelli esneklik.
Ceza indirimi: Cezaevi kapasitesi, infaz ekonomisi, pandemi vb. olağanüstü hâller.
5 | Özetlenmiş Karşılaştırma Tablosu
Anahtar Nokta
“Af” kelimesinin özünde “silme” (ʿafw) ve “unutma” (amnēstía) çağrışımları bulunur. Türk hukukunda ise hangi düzeyde “silme” olacağı (suç mu, ceza mı, yalnızca infaz mı) genel af–özel af–bağışlama ayrımının belirleyici kıstasıdır.
1 | Küresel Perspektif: Affın Tarihsel Kökenleri
Roma’dan Önce: Kadim Dünyada “Af” Kurumunun Öncülleri
1. Mezopotamya: “Temiz Levha” Geleneği
ama‑ar‑gi / andurarum / mīšarum terimleri “borcun silinmesi, esaretin kaldırılması, mülke iadenin yapılması” anlamına gelir.
Krallar genellikle tahta çıkış yılı adını bu fermanlara atfederdi; örn. “Adaletin Yerine Getirildiği Yıl”.
Fermanlar kil tabletlerle arşivlenir ve tapınak‑pazar yerlerinde ilan edilirdi; ihlal eden alacaklı “hakkından men” edilirdi.
Amaç: Zengin‑yoksul kutuplaşmasını ve borç köleliğini frenleyerek tarımsal‑askerî üretkenliği korumak.
2. Kadim Mısır: “Kraliyet Lütfu”
Mısır’da af, çoğunlukla tanrı‑kral ideolojisi çerçevesinde “merhamet” göstergesiydi.
Rozetta Fermanı’nda sadece vergi indirimi değil, “isyana katılanların evlerine dönmesine izin” maddesi de yer alır; liderler ise cezalandırılır – af siyasî kontrollü uygulanır.
Erken dönem örnekleri az olsa da Papirüslerde Bakenranef’in borç köleliğini yasaklayan kararına atıf yapılır: “kimse borcundan ötürü hapsedilemez.”
3. Hitit Krallığı: “Affın Sınırlandırılması”
Hitit hukukunda genel veya toplu af ilanına dair ayrı bir kurum yoktur; Telepinu Fermanı, kralın ailesini dahi bağlayan ceza‑tazminat kuralları koyar ve “keyfî bağış”ı yasaklar.
Yine de savaş sonrası ele geçirilen nüfus için “geri iade / yerleşim bağışlaması” kayıtları görülür; bunlar daha çok lokal aff‑yerleştirme tedbirleridir.
Hukukî Değerlendirme
Yetki Kaynağı
Mezopotamya ve Mısır’da af yetkisi kişisel kraliyet otoritesi; Hitit’te kraliyet + “pankus” meclisi denetimi.
Hukukî Niteliği
Mezopotamya fermanları normatif yasa gücünde; geriye dönük uygulanır.
Mısır stelleri “kutsal‑dünyevî” karışımındadır; tanrısal meşruiyet vurgulu.
Hitit edikti ise anayasal sınır koyma işlevi görür: affetmekten çok affı yasaklar.
Sosyo‑Ekonomik Etki
Borç affı, servet kutuplaşmasını törpüler; çiftçiyi tekrar üretime katar.
Siyasi af, isyan ve iç savaşı sonlandırmak için “toplumsal hafızayı silme” aracı olur.
Keyfî affın sınırlanması, hukuk güvenliğini ve istikrarı artırır (Hitit örneği).
Kadîm İbrânî Hukukunda “Af” ve Benzeri Kurumlar
(Tevrat metinleri, Talmud‑halahik yorumlar ve monarşik uygulamalar)
1. Şemitâ – Borç Affı
Tevrat Metni: “Her yedinci yılın sonunda… borç veren, kardeşinin elindekini talep etmeyecek” (Dvr 15:1‑2).
Halaha: Shulhan Arukh, Hoshen Mishpat 67. Borç düşer; fakat Hillel’in “prōzbūl” formu (Git. 36a) hâkimin yetkisini devreder, ekonomik sistemi korur.
Modern İsrail’de: 1951’den beri prōzbūl formu Resmî Başrabbanlık tarafından teşvik edilir.
2. Yovel – Toprak & Köle İadesi
Levhî Mantık: “Toprak benimdir, siz misafirsiniz” (Lev 25:23).
Hukukî Sonuç: Özel mülkiyet satışı 49 yıllık kiraya dönüşür; kölelik adêt dıror ilanıyla son bulur.
Talmud (Ara. 12b): Yovel ancak İsrail tüm kabile paylarına oturuyorsa geçerlidir.
3. Yom Kippur – İlâhî Af
Mishnah Yoma 8:8: “Kipur… Tanrı’ya karşı günahları affeder, insana karşı olanları ancak ‘reyʿehu’ (mağdur) helâlleşirse.”
Halaha: Kefaret, dünyevî ceza hükmünü kaldırmaz; yetkililerin infaz yetkisi devam edebilir (Rmbm, Teshuva 1:4‑5).
4. Ir Miklat – Zamanla Doğal Af
Kazâ sonucu öldürende maksat yoksa hapis yerine zorunlu ikamet; Başkâhin ölümü → affa benzer “topluma dönüş”.
Rabbânî literatür: Başkâhin’in dua ederek kendi ölümünü ertelememesi, mazlumun kurtuluşuna engel olmaması beklenir (Makkot 11a).
5. Melekh’in Af Yetkisi
Rmbm, Melakhim 3:10‑11: “Melekh ceza verip bağışlayabilir; ancak Tanrı’nın açık hükmü olan cezaları (ör. cinayet) affedemez.”
Tarihî Örnekler:
Dawid, oğlu Avşalom’u sürgünde bağışlar (2 Sm 14:24).
Şlomo, Adoniya’ya “evinden çıkmazsa yaşayacak” şartlı af verir (1 Kr 1:52).
Hizkiyahu, Pesah’ta ritüel koşulları eksik halka “YHWH bağışlasın” diyerek kolektif merhamet talep eder (2 Ta 30:18‑20).
6. Sanhedrin Sistemi
Ölüm Cezası: 23 yargıçlı küçük Sanhedrin’in 13‑10 dengeyle verilir (Mishnah Sanh. 1:4).
“Kanıtlarda bir şüphe” → beraat (Sanh. 43b “insaflı mahkeme”). Af değil, delil yetersizliği ilkesi.
Mahkûmiyet Sonrası: Sanhedrin üyesi “lemnitʿaṭeh” diyerek kararını değiştirebilir; aksi takdirde infazı durdurmaz (Sanh. 45a).
Teolojik & Sosyal Perspektif
Tanrı‑Merkezli Bağış: “HaShem Rahum v’Chanun” – nihai af kaynağı ilâhîdir; dünyevî makamlar yalnızca belirli sınırlar içinde “lütuf” uygulayabilir.
Toplumsal Denge: Şemitâ ve Yovel borç‑mülkiyet eşitsizliğini devresel sıfırlayarak sınıf uçurumunu engeller; modern “ekonomik af” analoğudur.
Mağdur Hakları: Cinayet veya yaralama suçlarında melekhin affı geçmez; Go’el HaDam (kan gûdacısı) tazmin olmadan vazgeçmez (Num 35).
Kadîm İbrânî düzeninde “af” kavramı, modern ceza bağışlamasından ziyade ekonomik sıfırlama (Şemitâ/Yovel), tanrısal kefaret (Yom Kippur) ve sınırlı kraliyet merhameti şeklinde tezahür eder. Halaha, bireysel mağdur haklarını ve İlâhî hukuku üstün tutarak kral‑mahkeme merhametini keskin sınırlar içinde tanır; böylece keyfî bağışlamalar yerini döngüsel, kural‑temelli af prosedürlerine bırakır.
Roma öncesi Yakın Doğu ve Doğu Akdeniz dünyasında “af”, modern anlamda sadece “cezayı bağışlama” değil, aynı zamanda borç silme, özgürlük iadesi ve toplumsal reset mekanizmasıdır. Bu uygulamalar, daha sonra Grek “amnēstía”sı ve Roma “abolitio/indulgentia”sı üzerinden modern af kavramlarının zeminini hazırlamıştır.
Affın tarihi Roma’dan günümüze “suçu veya cezayı toplu unutturma” düşüncesi etrafında biçimlenmiştir. Ancak güncel anayasalarda, affın kapsamı ve sınırları; demokrasi, mağdur hakları ve uluslararası insan hakları normları tarafından her zamankinden sıkı şekilde çerçevelenmektedir.
Af Türleri
1 | genel af
Kapsam: Geniş veya tüm suç tipleri; kolektif.
Süreç: TBMM’nin nitelikli çoğunluğu → Resmî Gazete.
Etkiler: Suç, ceza, mahkûmiyet ve yan sonuçlar ex tunc (geriye etkili) silinir.
Amaç: Rejim değişikliği, iç barışı tesis, cezaevi nüfusunu “sıfırlama”.
2 | özel af
Kapsam: Belirli suçlar veya fail grupları (ör. asker kaçakları, orman suçluları).
Hukukî Mahiyet: Ceza düşer; suç kaydı kalır → “cezayı affeder, suçu affetmez”.
Yan Sonuçlar: Kamu hizmetinden men vb. yasakların kalkması kanunda ayrıca düzenlenmedikçe devam edebilir.
Amaç: Ceza infaz sistemini rahatlatma, insani gerekçeler, siyasal jest.
3 | Kısmi / Şartlı Af
Selectio + Conditio: Hem kapsam daraltılır (belirli suçlar) hem koşul getirilir (tazmin ödeme, pişmanlık, denetimli serbestlik süresini tamamlama).
Koşul İhlali: Af hükmü geriye doğru iptal olur, infaz kaldığı yerden başlar.
Faydası: Mağdur haklarını kısmen korur, tekrar suç riskini davranış koşuluyla sınırlar.
4 | “Af Niteliğinde” İnfaz Düzenlemeleri
Teknik Olarak Af Değildir: Suç ve mahkûmiyet hükmü aynen durur; yalnızca infaz sürecine müdahale edilir.
Araçlar:
infaz indirimi (%¹/² iyi hâl oranını %²/³’e çekmek)
denetimli serbestlik süresini 1 → 3 yıl uzatmak
Geçici izinler (pandemi, deprem vb.)
Hukukî Sonuç: Adlî sicil, tekerrür değerlendirmesi ve memuriyete engel devam eder; cezaevinin kapasitesi kısa vadede rahatlar.
Af ile Benzer Kurumların Karşılaştırılması
Af, mahkûmiyeti yasama iradesiyle “dışarıdan” değiştiren istisnaî bir enstrümandır; erken koşullu salıverme, denetimli serbestlik, ceza ertelemesi ve ceza indirimi ise ceza hukukunun kendi iç mantığında – yargılama ya da infaz aşamasında – işleyen “olağan” kurumlar olarak konumlanır. Farkı kavramlaştırmak için dört eksende karşılaştırmak gerekir:
1. Karar Yetkisinin Kaynağı
Af TBMM’nin (veya Cumhurbaşkanı’nın bireysel bağışlama yetkisinin) kullandığı yasama‐yürütme ağırlıklı bir tasarruftur; yargı organının takdir alanı yoktur. Diğer kurumlar ise yargı merkezlidir:
Erken koşullu salıverme kararı infaz hâkimliği/denetim hâkimi tarafından, mahkûmun iyi hâli incelenerek verilir.
denetimli serbestlik hükmü, infaz hâkimi onaylı idari‐rehabilitatif plan çerçevesinde İnfaz Savcılığı ve denetimli serbestlik Müdürlüğü’nce yürütülür.
ceza ertelemesi (TCK 51) kararı doğrudan hüküm kuran mahkeme tarafından verilir.
Ceza indirimi (örneğin lehe kanun değişikliği) yine mahkeme kararıyla infaza yansıtılır, fakat kaynağı yasama olduğundan “karma” nitelik taşır.
Mantıksal sonuca göre: Affın hukuki mantığı yasama tasarrufuyla “yargı kararının üstüne geçme” iken, diğerlerinde yargı‐içi bir merhamet veya fayda optimizasyonu söz konusudur.
2. Zaman ve Etki Noktası
Af geçmişe etkili bir normdur; suçu veya cezayı kökten ortadan kaldırabilir. Diğer kurumlar “geleceğe dönük” işler:
Erken koşullu salıverme, cezanın bir kısmı infaz edildikten sonra kalanını topluma gözetimli dönüş ile geçirir; suç ve hüküm baki, infaz kısmî.
denetimli serbestlik, fiilen cezaevinde geçirilmesi gereken dilimi denetimli özgürlükle değiştirir, ama infaz hâlâ yürürlüktedir.
ceza ertelemesi, ceza (genellikle hapis ≤ 2 yıl) infazını baştan koşula bağlar; mahkûmiyet sicile işlenir ancak ceza, denetim süresi sorunsuz geçerse hiç uygulanmaz.
Ceza indirimi ise baştan verilen ceza miktarını azaltır, mahkûmiyet ve infazın niteliği değişmez.
Hukuk teorisi açısından: Af, kesin hükümle oluşan “maddi haklılık” durumunu geri alır; diğer kurumlar maddi haklılığı kabul eder, infazı topluma uyumlu hâle getirir.
3. Hukuk Devleti İlkeleri ve Ölçülülük
Affın meşruiyeti sınırlı ve gerekçeli kullanım ile korunur; aksi takdirde eşitlik ve hukuki belirlilik ilkelerini zedeler. Buna karşılık diğer kurumlar, baştan kanunla çizilmiş kriterlere dayanır: suç tipi, ceza süresi, iyi hâl puanı, zarar tazmini vb. Ölçülülük testi affa göre daha “otomatik”tir.
4. Toplumsal ve Bireysel Amaç İkilemi
Af, makro düzeyde toplumsal barış veya sistem tıkanıklığını çözme aracıdır; bireysel ıslah ikincil kalır.
Erken koşullu salıverme ve denetimli serbestlik, rehabilitasyon ve yeniden suç işlemeyi önleme odaklıdır; kurumsal gözetim mekanizmaları barındırır.
ceza ertelemesi, fail üzerinde “Damokles’in kılıcı” etkisi yaratarak caydırıcı‑şartlı merhamet sağlar.
Ceza indirimi, kimi zaman kapasite yönetimi amaçlı olsa da failin cezai sorumluluğunu bizzat azaltmaz; yalnızca yükünü hafifletir.
Af yasa koyucunun istisnaî “reset” tuşudur; erken koşullu salıverme ve denetimli serbestlik infaz biliminin rehabilite‑kontrol dengesi; ceza ertelemesi mahkemenin şartlı merhameti; ceza indirimi ise ceza siyasetinin kalibrasyon aracıdır. Bu kurumlar teknik olarak aynı sonuca –özgürlüğün geri kazanılması– yol açabilir, fakat hukuk sistemindeki mantıksal konumları, karar yetkisi, etkilerinin kalıcılığı ve meşruiyet dayanakları bakımından birbirinden köklü biçimde ayrılır.
Af Kanunlarının Hukukî Sonuçları – Derinlemesine İnceleme
Affın hukukî etkisini anlamak için dört düzlemde değerlendirme yapmak gerekir: (1) ceza sorumluluğu / mahkûmiyet, (2) infaz ve güvenlik tedbirleri, (3) yan sonuçlar (adlî sicil, memuriyet, siyasî haklar), (4) mağdur‑sivil alacak ve uluslararası yükümlülükler. Aşağıda her düzlem ayrıntılı olarak ele alınmıştır.
1. Suç ve Cezaya İlişkin Sonuç
genel af suçun hukuken “yok sayılması” demektir. İşlenmiş fiil, tipiklikten kusura kadar tüm unsurlarıyla ortadan kaldırılır; devam eden soruşturma‑kovuşturma düşer, kesinleşmiş mahkûmiyetler hükümsüzleşir. TBMM kararının Resmî Gazete’de yayımlandığı andan itibaren yargı organı sadece “af uygulanmıştır” kararı verir; esasa giremez.
özel af suçu korur; ceza ya kaldırılır ya da hafifletilir (hapis ↔ para cezası, süre indirimi). Mahkûmiyet ilamı geçerli kalır, yargılamanın maddî tespiti değişmez.
Kısmi/şartlı af; kapsam sınırı + koşul (iyi hâl, tazmin, denetim) ekler. Koşul ihlali cezayı “diriltir”.
Lehe ceza indirimi niteliğindeki kanun değişiklikleri suç ile mahkûmiyeti korumakla birlikte infazı kısaltır (ör. 2020 7242 s. Kanun).
2. İnfaz ve Güvenlik Tedbirleri
genel af infaz savcılığının derhal re’sen tahliye kararı vermesini gerektirir; ceza infaz edilmişse geri iade mümkün değildir (ne bis in idem ilkesi, haksız zenginleşme yasağı).
Özel afta infaz süresi kalabilir; örneğin 20 yıl → 10 yıl indirimi. Güvenlik tedbirleri (meslek yasağı, sürücü belgesi iptali) kural olarak devam eder; kanun açıkça kaldırmadıysa mahkeme bunları yürütür.
3. Yan Sonuçlar (Sivil, İdarî, Sicil)
Adlî Sicil Kaydı
genel af hâlinde kayıtlar Merkezî Adlî Sicil tarafından kendiliğinden silinir, arşiv kaydına alınır.
özel af uygulandığında “mahkûm oldu, ceza affedildi” şeklindeki kayıt silinmez; sadece infaz sütunu “0”a düşer.
Memuriyet ve Siyasî Yasaklar
genel af tüm hak yoksunluklarını kaldırır; kamu görevine girme engeli kalkar (TCK 53 atıf sistemi).
özel af sonrası memuriyet yasağının kaldırılması ayrıca düzenlenmemişse (ör. 1991 affı) kişi hâlen 53/1 kapsamındaki yasaktan etkilenebilir.
Tekerrür (Recidivism) ve Erteleme
Genel afta fiil yok sayıldığı için ileride başka suç işlenirse tekerrür hesabına katılmaz.
özel af ve ceza indirimi, tekerrür değerlendirmesinde varlığını korur.
Uluslararası Siciller
Interpol, Schengen Bilgi Sistemi gibi veri tabanlarına düşen kayıtlar için ilgili birimler “genel af” bilgisini raporlayarak silme/çıkış talep eder; özel af bildirimi silme sebebi olmayabilir.
4. Mağdur Hakları ve Sivil Alacak
genel af, kamu davasını ve cezai tazminatı düşürür; özel hukuk alacağı (iktisadî zarar) ve CMK 141/142 haksız tutuklama tazminatı talebi sürer.
özel af ise tazminat, nafaka, maddî‑manevî alacak davalarını etkilemez; mağdur, infaz indirimi nedeniyle tahliye olan failden şikâyetini geri çekmemiş sayılır.
Anayasa Mahkemesi mağdurun “afetleyici sebepler hakkında bilgilendirilme” hakkını korur; af yasası yürürlüğe girdiğinde mağdura Usul Kanunu 234 gereğince bildirim yapılmalıdır (AYM E.2010/29, K.2011/45).
5. Uluslararası Yükümlülükler
Soykırım, işkence, insanlığa karşı suçlar gibi çekirdek hak ihlalleri bakımından AİHS sisteminde af eleştirisi sıkıdır; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (Ould Dah/Fransa, 2014) “mutlak yasak” alanlar için geniş afı kabul etmedi.
Türkiye’de 2017 Anayasa değişikliği “ormanları yok etme suçuna af yasağı” getirerek lex superior düzeyinde istisna katalogu eklemiştir.
Birleşmiş Milletler Set of Principles for the Protection of Victims (2005) affın mağdurun tazminat hakkını ortadan kaldırmaması gerektiğini vurgular.
6. İdari ve Disipliner Sonuçlar
Kamu görevlilerine ilişkin disiplin cezaları için “Memurların Disiplin Affı” türü özel kanun gerekir; genel af otomatik işlemez.
Öğrenci disiplin cezaları, “öğrenci affı” kanunlarında açık hüküm bulunduğunda silinir; aksi takdirde üniversitenin disiplin sicili değişmez.
7. Uygulama Sorunları
Retrospektif Uyarlama: Karar / ilam sayısının çokluğu savcılık‑mahkeme iş yükünü artırır (2000 Rahşan Affı’nda yüz bini aşkın dosya).
Eşitlik İhlali İtirazları: Benzer pozisyonda olup kapsam dışı kalan hükümlüler AYM’ye başvurabilir; 4616 s. Yasa iptali (2001) bunun örneğidir.
Cezaevi Yönetimi: Aniden tahliye edilen kişiler için barınma‑rehabilitasyon planı yoksa recidivism artar; bunun çözümü şartlı‑kademeli af modelleridir.
Sonuç
genel af hukuki külliyen “silgi”dir: suç, ceza ve kamu hukukuna bağlı tüm sonuçlar kalkar; bireysel ve toplumsal geçmiş “yeni sayfa”ya döner.
özel af ceza adalet sistemine “merhamet ventili” ekler; fakat hukuki leke silinmez, dolayısıyla mağdur‑toplum dengesini kısmen korur.
Şartlı af ve infaz indirimi modelleri, hem kapasitif hem de mağdur odaklı kaygıları dengelediği için çağdaş hukuk politikalarının öncelikli enstrümanıdır.
Affın hukukî sonuçları, sadece serbest kalma anıyla sınırlı değildir; sicilden uluslararası ilişkilere, mağdur tazminatından memuriyete kadar geniş bir ekosistemi dönüştürdüğü için dikkatle tasarlanmalı ve uygulanmalıdır.
Bir yanıt yazın